Καύκασος

(ρωσ. Kafkaz, αγγλ. Caucasus). Ορεινό συγκρότημα (ψηλότερη κορυφή: Ελμπρούζ, 5.642 μ.) στο απώτατο τμήμα της νοτιοανατολικής Ρωσίας, το οποίο παλαιότερα θεωρείτο το φυσικό όριο μεταξύ Ευρώπης και Ασίας, σήμερα όμως κατατάσσεται αποκλειστικά στην Ασία. Έχει μήκος περίπου 1.250 χλμ. και εκτείνεται από τις εκβολές του ποταμού Κουμπάν στον Εύξεινο πόντο (Μαύρη θάλασσα) μέχρι τη χερσόνησο του Αψερόν στην Κασπία θάλασσα, σε πλάτος 100 έως 250 χλμ. Όπως και οι Άλπεις, ο Κ. έχει σχηματιστεί από ορεογενετικές κινήσεις της τριτογενούς περιόδου και παρουσιάζει σημαντική ασυμμετρία στις δύο πλευρές του, από τις οποίες η νότια είναι πολύ πιο απόκρημνη από τη βόρεια. Από τον Εύξεινο Πόντο έως τις πηγές του ποταμού Κουμπάν εκτείνεται ο δυτικός K., οι κορυφές του οποίου έχουν γενικά περιορισμένο ύψος. Από αυτόν κατεβαίνουν προς Β στην Αζοφική θάλασσα ο Κουμπάν με τους παραπόταμους του, που ρέουν συχνά μέσα σε χαράδρες, και προς Ν ποταμοί μικρού μήκους, όπως ο Κοντόρ, που εκβάλλει στον Εύξειον Πόντο. Το κεντρικό τμήμα του K., το ψηλότερο και πιο δύσβατο του συστήματος, μοιάζει στην όψη με συμπαγές επιβλητικό προπύργιο, πάνω από το οποίο υψώνονται οι κορυφές των σβησμένων ηφαιστείων Ελμπρούζ και Καζμπέκ (5.047 μ., η δεύτερη υψηλότερη κορυφή του Κ.). Η παρουσία ηφαιστειακών πετρωμάτων πάνω από το κρυσταλλοπαγές υπόβαθρο, οι πολυάριθμες θερμοπηγές και η σεισμική δραστηριότητα που παρατηρείται σε αυτή την περιοχή, μαρτυρούν μια πιθανώς πρόσφατη ηφαιστειακή δράση σε αυτή τη ζώνη. Από τον υδροκρίτη του τμήματος αυτού του Κ. κατεβαίνουν προς Β ορισμένοι από τους μεγαλύτερους και σημαντικότερους ποταμούς του συστήματος, όπως ο Τέρεκ και ο Κουμά. Σύντομο ρου έχουν αντίθετα οι κατερχόμενοι προς Ν ποταμοί, όπως ο Ινγκούρ και ο Ριόν. Το ανατολικό τμήμα του K., που από το Καζμπέκ φτάνει σχεδόν μέχρι τα περίχωρα του Μπακού, έχει κορυφές μετριότερου ύψους. Η προσιτότητα των διαβάσεών του (μεταξύ των οποίων η Πύλη των Πυλών, από την οποία διέρχεται η σιδηροδρομική γραμμή προς το Ιράν) έχει ευνοήσει τις ανθρώπινες εγκαταστάσεις στην περιοχή. Η γειτνίαση με τις ακτές της Κασπίας καθορίζει, στο τμήμα αυτό του K., τον ρου των ποταμών προς αντίθετη κατεύθυνση από εκείνη των ποταμών των άλλων τμημάτων. Από τους σημαντικότερους ποταμούς της βόρειας πλευράς είναι ο Σουλάκ και ο Σαμούρ. Στον νότο ρέουν από αριστερά οι παραπόταμοι του Κουρά, του μεγαλύτερου ποταμού της Υπερκαυκασίας. Στο ορεινό σύστημα του Κ. συμπεριλαμβάνονται συνήθως και τα όρη της Υπερκαυκασίας, δηλαδή της Δημοκρατίας της Αρμενίας, που ονομάζονται Μικρός Κ. (Μάλιι Καβκάζ), σε αντίθεση με τον Μεγάλο Κ. (Μπαλσόι Καβκάζ), που αποτελεί την κύρια οροσειρά. Τα όρη αυτά, που βρίσκονται στα νότια του αυχένα Ριόν-Κουρά και ορίζονται στα Ν από τον ποταμό Αράξη, περιλαμβάνουν ψηλές κορυφές, υψηλότερες από 3.000 μ., όπως το Αραγκάς (4.090 μ.) και το Καπουτζούχ (3.904 μ.). Εξαιτίας των μεγάλων υψομετρικών διαφορών, ο Κ. παρουσιάζει σημαντικές κλιματικές διαφορές. Στη βόρεια πλευρά παρατηρείται γενικά ηπειρωτικό κλίμα με λίγες βροχοπτώσεις, ενώ η νότια είναι περισσότερο υγρή (2.000–3.000 χιλιοστά ετησίως) και επικρατεί εύκρατο κλίμα. Μεγάλες κλιματικές διαφορές παρουσιάζουν επίσης τα τρία τμήματα του συστήματος. Στο σύνολό τους οι βροχοπτώσεις μειώνονται από τα Δ προς τα Α και αυξάνονται με το ύψος. Η κλιματική διαφοροποίηση επηρεάζει όπως είναι φυσικό και τη βλάστηση. Τα πυκνά δάση του δυτικού Κ. διαδέχονται στα Α αραιότερα δασικά συγκροτήματα και ορεινές θαμνόφυτες περιοχές, που επικρατούν τελικά πιο Α, όπου η βλάστηση γίνεται ολοένα φτωχότερη, ώσπου το τοπίο αποκτά σχεδόν ερημική όψη. ΚΑΘΕΤΗ ΤΟΜΗ ΤΟΥ ΚΑΥΚΑΣΟΥ Η μορφολογία του Καυκάσου παρουσιάζει εξαιρετική τραχύτητα στο κεντρικό τμήμα του, όπου η κορυφή Ελμπρούζ φτάνει τα 5.633 μ. και αποτελεί το ψηλότερο σημείο όλου του συστήματος.